Geo­gra­fia Jero­zo­li­my | Wieczernik

W tych dniach oczy chrze­ści­jan na całym świe­cie zwró­co­ne są w stro­nę Zie­mi Świę­tej, któ­ra po raz kolej­ny w histo­rii jest ogar­nię­ta krwa­wą woj­ną brat­nich naro­dów. Jej tłem są wie­lo­ra­kie podzia­ły reli­gij­ne i poli­tycz­ne wyzna­czo­ne przez wyznaw­ców juda­izmu, isla­mu i chrze­ści­jań­stwa w cią­gu dłu­gich wie­ków wspól­nej histo­rii. Oka­zu­je się, że po dziś dzień nie zna­leź­li oni mocy wią­żą­cej ani w odwo­ły­wa­niu się do patriar­chy Abra­ha­ma, uzna­wa­ne­go za pra­oj­ca wszyst­kich wie­rzą­cych, ani w mate­rial­nym dzie­dzic­twie Jero­zo­li­my, któ­re zamiast łączyć, coraz bar­dziej ich dzieli.

Na połu­dnio­wym krań­cu mia­sta, zwa­nym Syjo­nem, gdzie na tysiąc lat przed Chry­stu­sem król Dawid posta­wił swój pałac i pierw­szą świą­ty­nię Boga Jah­we, znaj­du­je się miej­sce usta­no­wie­nia Eucha­ry­stii. Współ­cze­sny Wie­czer­nik z pew­no­ścią nie jest tą samą „salą na górze”, o któ­rej mówią Ewan­ge­lie, jed­nak­że jego loka­li­za­cja odpo­wia­da wska­zów­kom udzie­lo­nym przez same­go Jezu­sa dwóm uczniom, któ­rzy na Jego pole­ce­nie mie­li przy­go­to­wać Wie­cze­rzę. Jest bowiem poło­żo­ny w nie­wiel­kiej odle­gło­ści od sadzaw­ki Siloe, skąd mógł wra­cać „czło­wiek nio­są­cy dzban wody” wspo­mi­na­ny w rela­cji syn­op­ty­ków. Pod­czas kolej­nych żydow­skich powstań prze­ciw­ko Rzy­mia­nom, budy­nek miesz­czą­cy Wie­czer­nik został doszczęt­nie znisz­czo­ny, a następ­nie w XIV wie­ku pod­nie­sio­ny z ruiny przez fran­cisz­ka­nów, któ­rzy urzą­dzi­li w nim swój klasz­tor. Z cza­sem prze­kształ­co­no go w muzuł­mań­ski meczet i sank­tu­arium pro­ro­ka Dawi­da. Z tego powo­du, we wnę­trzu dużej sali z łuko­wym skle­pie­niem i kamien­ną posadz­ką, ozna­czo­nej na piel­grzym­ko­wych mapach jako miej­sce istot­ne dla chrze­ści­jan, rzu­ca­ją się w oczy barw­ne, orien­tal­ne witra­że z arab­ski­mi inskryp­cja­mi oraz mih­rab, modli­tew­na nisza w ścia­nie, któ­ra wska­zu­je kie­ru­nek Mek­ki w Ara­bii Sau­dyj­skiej. Zapy­taj­my zatem, jaki widok roz­po­ście­ra się z okien tego budynku?

Na połu­dnio­wy-zachód od Wie­czer­ni­ka leży okry­ta złą sła­wą Doli­na Gehen­ny, w któ­rej Achaz, król Judy z VIII wie­ku p.n.e. zło­żył w ofie­rze wła­sne­go syna, zaś inny wład­ca, Manas­ses zbu­do­wał tutaj świą­ty­nię ku czci Molo­cha, kana­nej­skie­go boga żąd­ne­go ofiar z ludzi. Od tego momen­tu cała doli­na zosta­ła prze­klę­ta i sta­ła się sym­bo­lem bał­wo­chwal­stwa i nie­go­dzi­wo­ści. Palo­no w niej ogni­ska, wysy­py­wa­no śmie­ci i wyrzu­ca­no zwło­ki ska­zań­ców. Odra­ża­ją­cy obraz wiecz­nie pło­ną­cych nie­czy­sto­ści, z któ­rych doby­wał się nie­przy­jem­ny zapach stał się sym­bo­lem pie­kła i wiecz­ne­go potępienia.

Nie­co dalej na wschód roz­cią­ga się doli­na Cedro­nu, któ­ra następ­nie płyn­nie prze­cho­dzi w doli­nę Joza­fa­ta i roz­dzie­la wzgó­rze świą­tyn­ne od góry oliw­nej, z któ­rej roz­ta­cza się pięk­na pano­ra­ma Jero­zo­li­my. Tędy, w Wiel­ko­czwart­ko­wą Noc prze­cho­dził Jezus ze swo­imi ucznia­mi, zmie­rza­jąc na modli­twę do ogro­du Get­se­ma­ni. Na brze­gach oby­dwu dolin, opa­su­ją­cych sta­ro­żyt­ne mia­sto znaj­du­ją się gro­by poboż­nych Żydów, któ­rzy zawcza­su zadba­li o to, aby ich cia­ła po śmier­ci zna­la­zły się w zasię­gu boskie­go wzro­ku, gdy Jah­we poja­wi się na świę­tej górze, aby sądzić wszyst­kie narody.

O dowol­nej porze dnia i nocy, trud­no prze­oczyć zło­tą kopu­łę muzuł­mań­skie­go mecze­tu Kopu­ła na Ska­le, poło­żo­ne­go na roz­le­głym pła­sko­wy­żu, zwa­nym Moria, na któ­rym kolej­ni wład­cy Izra­ela: Dawid, Salo­mon i Herod Wiel­ki wzno­si­li oka­za­łe świą­ty­nie na część Pana Zastę­pów. Cen­tral­nym punk­tem każ­dej z nich była „ska­ła”, wska­za­na przez Księ­gę Rodza­ju jako miej­sce, na któ­rym Abra­ham zamie­rzał zło­żyć w ofie­rze swe­go syna Iza­aka. W ostat­niej chwi­li sta­nął przy nim anioł, któ­ry zabro­nił robie­nia chłop­cu krzyw­dy i naka­zał zabi­cie baran­ka. Był to moment zwrot­ny w histo­rii ludz­kiej cywi­li­za­cji, kie­dy wszel­kie ofia­ry z ludzi zosta­ły uzna­ne za nie­mi­łe Bogu i zastą­pio­ne rytu­ałem z udzia­łem zwierząt.

W nawią­za­niu do obser­wa­cji poczy­nio­nych pod­czas krót­kie­go reko­ne­san­su po tere­nie, któ­ry sąsia­du­je z miej­scem Ostat­niej Wie­cze­rzy, spró­buj­my teraz sku­pić się na tej jedy­nej w swo­im rodza­ju sce­nie. Uka­zu­je ona bowiem w zupeł­nie nowym świe­tle dotych­cza­so­we prak­ty­ki ofiar­ni­cze, któ­re w prze­szło­ści odby­wa­ły się za jej okna­mi. Zgod­nie z rela­cją Ewan­ge­lii Jana, Ostat­nia Wie­cze­rza nie odby­ła się w wigi­lię Pas­chy, jak suge­ru­ją to Mate­usz, Marek i Łukasz, ale na dwa dni przed świę­tem. Ten drob­ny detal chro­no­lo­gicz­ny ozna­cza, że wspól­ny posi­łek Jezu­sa z ucznia­mi nie był spra­wo­wa­niem tra­dy­cyj­nej Pas­chy żydow­skiej, ale czymś zupeł­nie nowym. Pas­cha Jezu­sa nie nale­ża­ła zatem do żad­ne­go okre­ślo­ne­go obrzę­du, lecz była odda­niem same­go sie­bie jako praw­dzi­we­go Baran­ka. W nim doko­na­ło się znie­sie­nie wszel­kich ofiar poprzez ich dopeł­nie­nie w jed­nej dosko­na­łej ofie­rze jaką Syn zło­żył przed­wiecz­ne­mu Ojcu.

Tego wie­czo­ra wszyst­kie dotych­cza­so­we ofia­ry zosta­ły zastą­pio­ne przez „łama­nie chle­ba”. Jedy­nym i rze­czy­wi­stym kul­tem został usta­no­wio­ny żyją­cy czło­wiek, któ­ry jako wol­ny byt odpo­wia­da Bogu na Jego uzdra­wia­ją­ce sło­wo, a zna­kiem tej odpo­wie­dzi jest dzie­le­nie się Boży­mi dara­mi. Miłość Chry­stu­sa pod­nie­sio­na do ran­gi powszech­ne­go pra­wa, w zna­ku umy­cia nóg apo­sto­łom zosta­je uka­za­na jako bez­wa­run­ko­we otwar­cie się na dru­gie­go czło­wie­ka z jego potrze­ba­mi i aspi­ra­cja­mi. Peł­nia chrze­ści­jań­skie­go życia zakła­da zatem zarów­no zanu­rze­nie w posłu­szeń­stwie Chry­stu­sa, któ­re doko­nu­je się poprzez chrzest, jak rów­nież sakra­men­tal­ną komu­nię z „Jego cia­łem”, któ­re oczysz­cza nas i daje udział w dosko­na­łym kul­cie.

Dal­szą kon­se­kwen­cją data­cji Jana jest okre­śle­nie cza­su ukrzy­żo­wa­nia na dzień poprze­dza­ją­cy Pas­chę. To zaś ozna­cza, że kona­nie Jezu­sa w Wiel­ki Pią­tek zbie­ga się w cza­sie z piskiem baran­ków pas­chal­nych, zabi­ja­nych na świą­tyn­nym dzie­dziń­cu i mie­sza się z odgło­sa­mi Jego ago­nii. Jest to sym­bo­licz­ny akt rady­kal­ne­go opo­wie­dze­nia się Boga po stro­nie wszyst­kich ofiar w histo­rii świa­ta, zarów­no ludz­kich, jak i zwie­rzę­cych. W naj­głęb­szym teo­lo­gicz­nym sen­sie, ofia­ra Jezu­sa wyzna­cza kres świą­tyn­ne­go kul­tu i wyba­wia ludz­kość spod wła­dzy prze­mo­cy. O ile pierw­szy Testa­ment usu­nął boż­ków, dru­gi poło­żył kres ofia­rom. W chwi­li śmier­ci Mesja­sza na krzy­żu zasło­na świą­ty­ni, któ­ra zagra­dza­ła ludziom dostęp do Miej­sca Naj­święt­sze­go roz­dar­ła się na dwo­je z góry na dół. Był to moment unie­waż­nie­nia ofiar i obrzę­dów, któ­rych miej­sce zajął ukrzy­żo­wa­ny Jezus. Z chwi­lą usu­nię­cia mate­rial­nej zasło­ny wszy­scy ludzie, żywi i mar­twi, obec­ne i przy­szłe poko­le­nia uzy­ska­li swo­bod­ny i bez­po­śred­ni dostęp do Boga.

W świe­tle tych wyda­rzeń Eucha­ry­stia jest naj­wyż­szym stop­niem reli­gij­ne­go roz­wo­ju ludz­ko­ści, gdyż w ofie­rze Jezu­sa doko­na­ło się to, co było zale­d­wie prze­czu­wa­ne we wszyst­kich prze­szłych ofia­rach, czy­li prze­bła­ga­nie Wszech­moc­ne­go Boga. W ten spo­sób Jego umi­ło­wa­ny Syn zajął miej­sce świą­ty­ni i stał się jedy­nym praw­dzi­wym arcy­ka­pła­nem. Odtąd żad­ne ofia­ry nie będą już potrzeb­ne. Na nic się nie przy­da sta­ro­za­kon­na świą­ty­nia, w któ­rej 5 sierp­nia 70. roku zaprze­sta­no skła­da­nia codzien­nych ofiar. Tego dnia ustał kult Sta­re­go Przy­mie­rza prze­pi­sa­ny przez Torę i nie powró­cił tam po dziś dzień. Pod­czas pro­ce­su Jezu­sa wyszły tak­że na jaw wszyst­kie nie­do­sko­na­ło­ści rzym­skie­go pra­wa i spra­wie­dli­wo­ści fary­ze­uszów, w szcze­gól­no­ści zaś uta­jo­na w zaka­mar­kach ludz­kiej nie­świa­do­mo­ści skłon­ność do sto­so­wa­nia prze­mo­cy wobec słab­szych. Po zmar­twych­wsta­niu Mistrza z Naza­re­tu, gło­si­cie­le jego zwy­cię­stwa nad śmier­cią będą ujaw­niać i pięt­no­wać „mecha­nizm kozła ofiar­ne­go”, któ­ry obcią­żał ludz­ką natu­rę od cza­sów bra­to­bój­cze­go mor­du doko­na­ne­go przez Kaina na Ablu. Zwra­ca­jąc się do miesz­kań­ców Jero­zo­li­my, któ­rzy jesz­cze nie­daw­no doma­ga­li się od Piła­ta śmier­ci Jezu­sa, Piotr Apo­stoł prze­mó­wi tymi sło­wa­mi: „Lecz teraz wiem, bra­cia, że dzia­ła­li­ście w nie­świa­do­mo­ści, tak samo jak zwierzch­ni­cy wasi. A Bóg w ten spo­sób speł­nił to, co zapo­wie­dział przez usta wszyst­kich pro­ro­ków, że Jego Mesjasz będzie cier­piał.” (Dz 3,17−18)

Rene Girard, kato­lic­ki myśli­ciel, nazy­wa­ny ojcem Kościo­ła XXI wie­ku twier­dził, że sprę­ży­ną każ­dej prze­mo­cy jest pożą­da­nie wzmac­nia­ne przez oto­cze­nie. Kla­sycz­nym przy­kła­dem tej znie­wa­la­ją­cej pre­sji jest licy­ta­cja, pod­czas któ­rej żądza posia­da­nia przed­mio­tu wra­sta w mia­rę pod­bi­ja­nia ceny przez kon­ku­ren­tów. Z cza­sem jed­nak sama rywa­li­za­cja sta­je się waż­niej­sza od rezul­ta­tu aukcji. W swej szczy­to­wej fazie, kie­dy napię­cie osią­ga trud­ny do znie­sie­nia poziom, wal­czą­ce stro­ny się­ga­ją po prze­moc, któ­ra zosta­je skie­ro­wa­na na ofia­rę zastęp­czą. Na miej­sce ukła­du „każ­dy prze­ciw każ­de­mu” poja­wia się roz­wią­za­nie „wszy­scy prze­ciw jed­ne­mu”. Zbio­ro­wa fru­stra­cja spa­da na bar­ki wyty­po­wa­nej jed­nost­ki. Według Girar­da, jest tyl­ko jed­na postać w dzie­jach ludz­ko­ści, któ­ra w taki spo­sób rzu­ca wyzwa­nie prze­mo­cy. Jest to Jezus Chry­stus i Jego Ewan­ge­lia, któ­ra punkt po punk­cie obna­ża i dys­kre­dy­tu­je mito­lo­gicz­ne złu­dze­nia oraz magicz­ne rytu­ały, rzą­dzą­ce ludz­ki­mi dzie­ja­mi od ich zarania.

W podob­nym tonie wypo­wia­da się, żyją­cy w XIX wie­ku kard. John Hen­ry New­man w jed­nym ze swo­ich uni­wer­sy­tec­kich kazań: Czyż jest takie miej­sce, w któ­rym nie ist­niał­by zwy­czaj zdo­by­wa­nia, o ile to tyl­ko moż­li­we, przy­chyl­no­ści nie­wi­dzial­nych mocy nie­ba? (…) Czyż jest takie miej­sce, w któ­rym nie skła­da­no by ofiar jako środ­ka uśmie­rze­nia Boże­go nie­za­do­wo­le­nia i czyż ludzie, prze­peł­nie­ni trwo­gą, nie sta­ra­li się skła­dać w ofie­rze tych rze­czy, któ­re kocha­li naj­bar­dziej i po któ­rych utra­cie odczu­wa­li naj­więk­szy ból, jak gdy­by wyrze­cze­nie się tego wła­śnie mogło im zapew­nić Boże współ­czu­cie? Nie­któ­rzy posu­wa­li się aż do tego, że ofia­ro­wy­wa­li swo­ich synów i swo­je cór­ki jako okup za wła­sne grze­chy. (…) Gdy spo­glą­da­my na te roz­pacz­li­we i mrocz­ne zma­ga­nia z punk­tu widze­nia praw­dzi­wej reli­gii, to bez wąt­pie­nia musi­my nazwać je przesądami.

Powróć­my jesz­cze na chwi­lę do Wie­czer­ni­ka. Wedle sta­ro­żyt­nej tra­dy­cji był on nie tyl­ko miej­scem Pas­chy Jezu­sa, czy­li usta­no­wie­nia Eucha­ry­stii, ale tak­że uka­za­nia się Zmar­twych­wsta­łe­go Pana i zesła­nia Ducha Świę­te­go na Apo­sto­łów i Mary­ję. Nie­któ­re prze­ka­zy łączą z Wie­czer­ni­kiem tak­że Zaśnię­cie Maryi, któ­re­go arty­stycz­ne przed­sta­wie­nie widzi­my w ołta­rzu Wita Stwo­sza. Jest to jeden z wie­lu przy­kła­dów rosną­ce­go zna­cze­nia kobiet w mło­dym Koście­le jero­zo­lim­skim. W następ­stwie tego pro­ce­su, pierw­szy sobór eku­me­nicz­ny w Efe­zie w 431 roku ogło­sił Mary­ję Mat­ką Boga, The­oto­kos. Poza wymia­rem dogma­tycz­nym, sta­no­wił wiel­ki kul­tu­ro­wy prze­łom, któ­ry spo­wo­do­wał upo­wszech­nie­nie sza­cun­ku i ochro­ny jaką oto­czo­no nie­wia­sty w chrze­ści­jań­skich wspólnotach.

Dla­te­go na zakoń­cze­nie odczy­tam więc sta­ro­żyt­ną anty­fo­nę, któ­ra odda­je cześć Boga­ro­dzi­cy, patron­ce tego kościoła:

Salve Regi­na, Mater misericordiae,
vita, dul­ce­do et spes nostra, salve.
Ad te cla­ma­mus, exsu­les filii Hevae.
Ad te suspi­ra­mus gemen­tes et flentes
in hac lacri­ma­rum valle.
Eia ergo, advo­ca­ta nostra
illos tuos mise­ri­cor­des ocu­los ad nos converte.
Et Jesum, bene­dic­tum fruc­tum ven­tris tui,
nobis post hoc exsi­lium ostende.
o cle­mens, o pia, o dul­cis Vir­go Maria.

Witaj Kró­lo­wo, Mat­ko Miłosierdzia,
życie, sło­dy­czy i nadzie­jo nasza, witaj!
Do Cie­bie wołamy
wygnań­cy, syno­wie Ewy,
do Cie­bie wzdy­cha­my jęcząc i płacząc
na tym łez padole.
Prze­to, Orę­dow­nicz­ko nasza,
one miło­sier­ne oczy Two­je na nas zwróć,
a Jezu­sa, bło­go­sła­wio­ny owoc żywo­ta Twojego,
po tym wygna­niu nam okaż.
O łaska­wa, o lito­ści­wa, o słod­ka Pan­no Maryjo!

/​ks. Andrzej Augu­styń­ski — pre­zes sto­wa­rzy­sze­nia SIEMACHA/