Kaza­nie wygło­szo­ne w bazy­li­ce Mariac­kiej w Kra­ko­wie przez ks. Andrze­ja Augu­styń­skie­go pod­czas pogrze­bu śp. Bar­ba­ry Nawra­to­wicz-Stu­art, 15 paź­dzier­ni­ka 2024

14 lute­go 1990 roku son­da Voy­ager 1 znaj­do­wa­ła się w odle­gło­ści 6 miliar­dów km od Zie­mi. Zanim jed­nak osta­tecz­nie opu­ści­ła Układ Sło­necz­ny wyko­na­ła poru­sza­ją­ce zdję­cie. Wid­nie­je na nim led­wo zauwa­żal­ny punkt, błę­kit­na krop­ka zato­pio­na w antra­cy­to­wych kur­ty­nach kosmo­su, pocię­te­go jak cze­ko­la­do­we cia­sto wie­lo­barw­ny­mi pasa­mi bla­de­go świa­tła. To nasza Ziemia.

Ame­ry­kań­ski astro­nom, Carl Sagan, poto­mek żydow­skich emi­gran­tów z Pol­ski, pozo­sta­jąc pod wra­że­niem tego obra­zu napi­sał przej­mu­ją­cy mono­log, któ­re­go frag­men­ty przy­ta­czam w swo­bod­nym tłu­ma­cze­niu: „Spójrz na ten punkt. To tutaj. To nasz dom. To my. Tam są wszy­scy, któ­rych kochasz, wszy­scy któ­rych znasz, wszy­scy, o któ­rych kie­dy­kol­wiek sły­sza­łeś, wszy­scy, któ­rzy tu żyli. Suma wszyst­kich rado­ści i cier­pie­nia. Wszy­scy myśli­wi i zbie­ra­cze, boha­te­ro­wie i tchó­rze, twór­cy i nisz­czy­cie­le cywi­li­za­cji, wszy­scy kró­lo­wie i wie­śnia­cy, mło­de pary kochan­ków, ojco­wie, mat­ki, dzie­ci peł­ne nadziei, wyna­laz­cy i odkryw­cy, wszy­scy mora­li­za­to­rzy, sko­rum­po­wa­ni poli­ty­cy, super­gwiaz­dy i pre­ze­si. Wszyst­kich świę­tych i grzesz­ni­ków znaj­dziesz na tym zia­ren­ku kurzu, wiszą­cym w pro­mie­niu słońca”.

Na tej kosmicz­nej dro­bi­nie, któ­rej miesz­kań­cy (zresz­tą nie bez racji) są prze­ko­na­ni o wyjąt­ko­wo­ści swe­go losu, ist­nie­ją miliar­dy ludz­kich ist­nień, z któ­rych każ­dy ma to do sie­bie, że na tle całej histo­rii świa­ta, od raju po apo­ka­lip­sę jest przy­pad­kiem poje­dyn­czym. Jak z pokła­du son­dy „Voy­ager 1” nie widać niko­go z nas, tak bez wnik­nię­cia w mikro­świat dru­gie­go czło­wie­ka nicze­go nie da się zoba­czyć i zrozumieć.

Spo­glą­dam na urnę śp. Bar­ba­ry i myślę o uni­kal­no­ści jej życia. Nie było i nie będzie dru­giej takiej. Jeste­śmy tu obaj z księ­dzem Dar­kiem Rasiem, aby oddać hołd kobie­cie dziel­nej, wiel­kiej pol­skiej patriot­ce, chrze­ści­jan­ce, wybit­nej arty­st­ce i dzien­ni­kar­ce i modlić się za spo­kój jej duszy. Każ­dy z obec­nych w tym koście­le przy­szedł tutaj pro­wa­dzo­ny odru­chem ser­ca, aby przy urnie z jej pro­cha­mi skło­nić gło­wę przed tym, co nas prze­kra­cza, jak­kol­wiek to poj­mu­je­my. Oso­bi­ście mam ten dodat­ko­wy powód, że śp. Bar­ba­ra Nawra­to­wicz-Stu­art od 1946 roku była pasier­bi­cą Witol­da Augu­styń­skie­go, kuzy­na moje­go taty.

Dzie­ciń­stwo Bar­ba­ry Nawra­to­wicz, uro­dzo­nej w 1932 roku w Pozna­niu było nazna­czo­ne oku­pa­cyj­ną tułacz­ką. Gdy obo­je rodzi­ce wal­czy­li na fron­tach II woj­ny świa­to­wej, 7‑letnia Basia ukry­wa­ła się z bab­cią pod War­sza­wą, następ­nie miesz­ka­ła w Czort­ko­wie na Zie­mi Tar­no­pol­skiej, gdzie mat­ka zosta­ła skie­ro­wa­na przez dowódz­two Armii Kra­jo­wej do urzę­du pra­cy, aby w kon­spi­ra­cji wysta­wiać fał­szy­we ken­kar­ty pol­ski Żydom. Ojciec, Fran­ci­szek Nawra­to­wicz, poznań­ski nauczy­ciel i ofi­cer rezer­wy w 1940 roku prze­padł w śnie­gach Sybe­rii. W 1944 roku rodzi­na prze­nio­sła się do Zako­pa­ne­go. Dwa lata póź­niej mat­ka Bar­ba­ry, Ste­fa­nia wyszła powtór­nie za mąż za Witol­da Augu­styń­skie­go, któ­ry jako syn twór­cy pol­skie­go szkol­nic­twa na Zie­mi Gdań­skiej i oso­bi­sty uczeń Sta­ni­sła­wy Przy­by­szew­skiej wpły­nął na wycho­wa­nie nasto­let­niej Basi i ugrun­to­wał w niej posta­wę patrio­tycz­ną i miłość do kultury.

Na począt­ku pierw­sze­go roku stu­diów praw­ni­czych w Lubli­nie, gdzie zamiesz­ka­li z całą rodzi­ną, Bar­ba­ra Nawra­to­wicz zosta­ła zatrzy­ma­na pod zarzu­ta­mi dzia­łal­no­ści anty­ko­mu­ni­stycz­nej. W ciem­nych piw­ni­cach lubel­skie­go Urzę­du Bez­pie­czeń­twa Publicz­ne­go spę­dzi­ła trzy mie­sią­ce. Była bru­tal­nie prze­słu­chi­wa­na przez funk­cjo­na­riu­szy bez­pie­ki, wybi­to jej zęby, zła­ma­no trzy żebra i uszko­dzo­no krę­go­słup. Gdy Witold Augu­styń­ski poszu­ki­wał infor­ma­cji na jej temat na UB w Lubli­nie i War­sza­wie, mat­ka zamó­wi­ła mszę św. za spo­kój jej duszy, gdyż była prze­ko­na­na, że Bar­ba­ra nie żyje. Po wyj­ściu na wol­ność wciąż pozo­sta­wa­ła na musz­ce PRL-owskich szpic­li. Była regu­lar­nie prze­słu­chi­wa­na, a zgro­ma­dzo­ne mate­ria­ły sta­ły się po latach pre­tek­stem do for­mu­ło­wa­nia krzyw­dzą­cych opi­nii. Z Lubli­na prze­nio­sła się na Uni­wer­sy­tet Jagiel­loń­ski w Kra­ko­wie, a następ­nie do War­sza­wy, gdzie w 1956 roku uzy­ska­ła dyplom magi­stra pra­wa. Po odby­ciu prak­ty­ki w gdań­skim sądzie powró­ci­ła do Kra­ko­wa. Tutaj, pod­czas spa­ce­ru na Plan­tach, natknę­ła się na Pio­tra Skrzy­nec­kie­go. W ten spo­sób roz­po­czął się sza­lo­ny, a zara­zem naj­szczę­śliw­szy okres jej życia, dzie­się­cio­let­nia przy­go­da z kaba­re­tem i aktor­stwem. Był to czas wiel­kiej i burz­li­wej miło­ści, bez­in­te­re­sow­nych przy­jaź­ni, twór­czych unie­sień. Nie do mnie nale­ży oce­na arty­stycz­ne­go dorob­ku Bar­ba­ry Nawra­to­wicz, jed­nak­że w powszech­nej opi­nii ucho­dzi za współ­za­ło­ży­ciel­kę i jed­ną z pierw­szych gwiazd „Piw­ni­cy pod Bara­na­mi”, któ­ra była kul­tu­ral­nym feno­me­nem okre­su Pol­ski Ludo­wej. Wystę­po­wa­ła tak­że na deskach teatrów w Kra­ko­wie, Kiel­cach i Rado­miu, pro­wa­dzi­ła wła­sną audy­cję w radio­wej Trój­ce. Tym­cza­sem bez­pie­ka nie odpusz­cza­ła, infil­tru­jąc zarów­no jej życie zawo­do­we jak pry­wat­ne. W obli­czu oso­bi­stych dyle­ma­tów i trud­nych do znie­sie­nia oko­licz­no­ści poli­tycz­nych, w 1965 roku zde­cy­do­wa­ła się na wyjazd z Polski.

Kolej­ne lata Bar­ba­ra Nawra­to­wicz spę­dzi­ła na emi­gra­cji. Po krót­kim poby­cie w Kopen­ha­dze, przez ponad 20 lat miesz­ka­ła w Mona­chium, a następ­nie bli­sko 30 lat w Queen­sland w Austra­lii. Więk­szość tego cza­su prze­pra­co­wa­ła dla sek­cji pol­skiej Radia Wol­na Euro­pa. Do roz­gło­śni tra­fi­ła w 1965 roku na zapro­sze­nie Jana Nowa­ka-Jezio­rań­skie­go. Mam wie­le oso­bi­stych wspo­mnień zwią­za­nych zarów­no z „kurie­rem z War­sza­wy”, jak rów­nież z reda­go­wa­ną przez Bar­ba­rę „Pano­ra­mą dnia”, któ­rej w cza­sach PRL‑u słu­cha­li­śmy z ojcem z lam­po­we­go odbior­ni­ka „Ramo­na” z zie­lo­nym oczkiem. Po śmier­ci męża Davi­da Stu­ar­ta, wywo­dzą­ce­go się ze sta­rej szkoc­kiej rodzi­ny, w 2015 roku posta­no­wi­ła wró­cić z Queen­sland do uko­cha­ne­go Kra­ko­wa. Pogar­sza­ją­cy się stan zdro­wia, kło­po­ty z pamię­cią i depre­sja spra­wi­ły, że szyb­ko gasła. Pod koniec życia prze­ka­za­ła pla­ców­ce dla dzie­ci nie­wi­do­mych i sła­bo­wi­dzą­cych przy ul. Tyniec­kiej 6 w Kra­ko­wie kwo­tę ponad 2 mln zł. Ode­szła 10 maja 2024 roku w Szwajcarii.

Bole­sna skar­ga Bar­ba­ry nie­sie się przez całą histo­rię ludz­ko­ści. Gdzie­kol­wiek bowiem na świe­cie cier­pi nie­win­ny, ku nie­bu wzno­si się gło­śny wyrzut. Gdzie jesteś? — pyta­ją powa­le­ni przez cho­ro­bę, ból, nie­szczę­ście i samot­ność. Mil­cze­nie Boga roz­cza­ro­wu­je, a nie­rzad­ko wywo­łu­je zwąt­pie­nie. Jak to moż­li­we, że czło­wie­ka pra­we­go spo­ty­ka zły los, a zło­czyń­ca żyje beztrosko?

W arse­na­le ludz­ko­ści nie ma cięż­szej bro­ni wymie­rzo­nej w nie­bo niż pyta­nia o gene­zę zła i sens cier­pie­nia. Wobec gorz­kiej skar­gi stwo­rze­nia, Bóg nie ma pra­wa w nie­skoń­czo­ność mil­czeć. Biblij­ny Hiob, któ­ry pod­no­si krzyk w obro­nie wła­snej god­no­ści, czy­ni to na mocy prze­ko­na­nia, że Stwór­ca ist­nie­ją­cy prze­ciw­ko czło­wie­ko­wi jest skan­da­lem wszech­cza­sów. W odpo­wie­dzi usły­szy: „A kto żeru dostar­cza kru­ko­wi, gdy mło­de do Boga woła­ją i błą­dzą z bra­ku żyw­no­ści?” (Hi 38:41). Psal­mi­sta potwier­dzi, że poży­wie­nie, któ­re pta­si rodzi­ce przy­no­szą z dale­ka swym wiecz­nie głod­nym i skrze­czą­cym pisklę­tom, pocho­dzi od życz­li­we­go Kró­la świa­ta: „On daje pokarm bydłu, pisklę­tom kru­ka to, o co woła­ją” (Ps 147:9). Oby­dwa frag­men­ty wyra­ża­ją popu­lar­ny w cza­sach sta­ro­te­sta­men­tal­nych pogląd, że doro­słe kru­ki zbyt krót­ko opie­ku­ją się pisklę­ta­mi. Kru­czę­ta muszą wcze­śnie nauczyć się samo­dziel­no­ści i pew­nie pogi­nę­ły­by z gło­du, gdy­by nie Boża Opatrz­ność, któ­ra nad nimi czu­wa. Pokor­ne uzna­nie odwiecz­ne­go porząd­ku, ukształ­to­wa­ne­go przez Boga, któ­ry kie­ru­je wiel­kim spek­ta­klem dzie­jów i trosz­czy się o wszyst­kich i każ­de­go z osob­na osta­tecz­nie ukoi ser­ce Hio­ba: „Jestem mały, cóż Ci odpo­wiem! Rękę poło­żę na ustach.” (Hi 40:4)

Ks. prof. Józef Tisch­ner przy­wo­łu­je sce­nę z góry Synaj, na któ­rej Moj­żesz widzi odcho­dzą­ce­go Boga Jah­we. Oglą­da go „od tyłu”, odwró­co­ne­go ple­ca­mi. Jest to jasna suge­stia, że pod­sta­wo­wym źró­dłem doświad­cze­nia reli­gij­ne­go jest wspo­mnie­nie. Boga nie moż­na ujrzeć „twa­rzą w twarz” i pozo­stać przy życiu. Jeste­śmy jak sowa Ate­ny, któ­ra widzi w nocy rze­czy, któ­rych nie była w sta­nie dostrzec za dnia. Ponie­waż teraź­niej­szość umy­ka naszej bie­żą­cej uwa­dze, dopie­ro „post fac­tum”, gdy Bóg mówi nam „do widze­nia” orien­tu­je­my się, że prze­cho­dził obok nas. Muśnię­cie nie­skoń­czo­no­ści sta­je się oczy­wi­ste, gdy z naszych oczu opa­da­ją łuski, któ­re upo­śle­dza­ły nasz wzrok. Czas i oko­licz­no­ści powtór­ne­go zja­wie­nia się Pana Wie­ków pozo­sta­ją nie­zna­ne. Pew­ne jest tyl­ko jed­no, że powró­ci w naj­bar­dziej zaska­ku­ją­cy spo­sób. Bez wzglę­du na to, czy spo­tka nas w chwi­li try­um­fu, czy na dnie roz­pa­czy, zawsze odkry­je­my Go przez wspo­mnie­nie. Ludz­ka pamięć jest fun­da­men­tem toż­sa­mo­ści. Ponie­waż zaś jest zawod­na, litur­gia po wie­lo­kroć odwo­łu­je się do pamię­ci same­go Boga: „Pamię­taj, Boże, o swo­ich słu­gach i słu­żeb­ni­cach, któ­rzy przed nami ode­szli ze zna­kiem wia­ry i śpią w poko­ju.” (Kanon Rzymski)

Pro­chy słu­żeb­ni­cy wol­ne­go sło­wa, Bar­ba­ry Nawra­to­wicz zło­żo­ne do gro­bu wej­dą w odwiecz­ny obieg mate­rii Wszech­świa­ta i będą w nim krą­żyć aż po jego kres. Jej ener­gia ducho­wa nie tyl­ko nie ule­gnie roz­pro­sze­niu, ale na trwa­łe zapi­sze się na wiel­kim Boskim ser­we­rze, gdzie w połą­cze­niu z całą resz­tą danych pozo­sta­nie pli­kiem uni­kal­nym w całej histo­rii. Tam będzie ocze­ki­wać na zmar­twych­wsta­nie cia­ła, gdy cały jej ducho­wy kon­tent, wszyst­ko czym była, jest i będzie otrzy­ma swój nie­śmier­tel­ny nośnik.

Wpraw­dzie son­da Voy­ager 1 nie sfo­to­gra­fo­wa­ła Boga, zasia­da­ją­ce­go na tro­nie z pla­net, jed­nak uka­za­ła per­spek­ty­wę, któ­ra nie­uchron­nie sta­wia nas w obli­czu pytań o Jego ist­nie­nie i sens ludz­kiej egzy­sten­cji. Jak bowiem pogo­dzić ze śmier­cią ogrom i pre­cy­zję Kosmo­su, nie­po­wta­rzal­ność osób ludz­kich, a nade wszyst­ko wyry­te w naszych ser­cach pra­gnie­nie miło­ści? Prze­cież kochać to zna­czy mówić dru­gie­mu: „Ty nie umrzesz!” Spo­czy­waj w poko­ju Bar­ba­ro. Amen.