Femi­ni­stycz­na geo­gra­fia sacrum? 

Wykład ks. infu­ła­ta Dariu­sza Rasia z 12 kwiet­nia 2025, wygło­szo­ny przed Kon­cer­tem Pasyj­nym Zespo­łu Wokal­ne­go Bazy­li­ki Mariac­kiej CAPPELLA MARIALIS

Kościół Mariac­ki w Kra­ko­wie to nie tyl­ko archi­tek­to­nicz­ne arcy­dzie­ło, ale tak­że miej­sce, gdzie sztu­ka i wia­ra spla­ta­ją się w zło­żo­ną nar­ra­cję o kobie­cie. Dzie­je się to w kon­tek­ście sacrum oraz pro­ce­su media­ty­za­cji. W cen­trum tej nar­ra­cji znaj­du­je się oczy­wi­ście postać Notre Dame – Pan­ny Maryi, któ­ra od wie­ków inspi­ru­je kra­ko­wian, arty­stów, pąt­ni­ków oraz przybyszów.

Ołtarz Wita Stwo­sza, obiekt zachwy­tów miło­śni­ków sztuk pięk­nych, zna­ny jest z uni­kal­nej, maje­sta­tycz­nej kom­po­zy­cji, boga­tej sym­bo­li­ki poświę­co­nej kobie­co­ści. To jeden z naj­bar­dziej emble­ma­tycz­nych i wie­lo­war­stwo­wych przy­kła­dów przed­sta­wie­nia kobie­ty, któ­ra sym­bo­li­zu­je zarów­no znacz­nik „pięk­na nie­wie­ście­go w ogól­no­ści”, jak i „mat­czy­nej miło­ści”, oraz „nad­przy­ro­dzo­no­ści i łaski Boga w życiu Nowej Ewy”. Tak licz­ne, pięk­ne podo­bi­zny kobie­ty (kobiet) w ołta­rzu, uka­zu­ją aspek­ty natu­ry rodza­ju żeń­skie­go, są rów­nież wyra­zem wywyż­sze­nia kobie­co­ści w chrze­ści­jań­stwie w ogól­no­ści, a w szcze­gó­łach ozna­czo­ne pre­cy­zyj­nie w tzw. eko­no­mii zba­wie­nia. Iko­nos­fe­ra sta­je się rów­nież odzwier­cie­dle­niem spo­łecz­nych i kul­tu­ro­wych ról przy­pi­sy­wa­nych kobie­tom w pro­ce­sie histo­rycz­nym od I do XV wieku.

I tak, co war­to zazna­czyć, w ołta­rzu wiel­kim Wita Stwo­sza znaj­du­je się pięt­na­ście przed­sta­wień Maryi, któ­re uka­zu­ją Ją w róż­nych sce­na­riu­szach nar­ra­cyj­nych, w kon­tek­stach histo­rii, Ewan­ge­lii i legen­dy. Odtwa­rza­ją bowiem uję­cia Wita Stwo­sza, nie tyl­ko nar­ra­cję biblij­ną (od wybra­nia w łonie mat­ki do escha­to­lo­gii), ale tak­że jed­no­cze­śnie budu­ją obraz Maryi jako opie­kun­ki, nauczy­ciel­ki i wzor­ca dla wszyst­kich kobiet. Wska­zu­ją rów­nież współ­cze­sne twór­cy i jego teo­lo­ga tre­ści (roz­wój nauki teo­lo­gicz­nej oraz tło natu­ry, archi­tek­tu­ry i mody z XVI wie­ku). Naj­wyż­sza pozy­cja-rola Pan­ny Maryi w hie­rar­chii ducho­wej świę­tych uwy­dat­nio­na jest w stwo­szow­skiej nar­ra­cji, zarów­no „na zie­mi”, jak i „w nie­bie”. W tej nar­ra­cji kry­je się ładu­nek prze­ko­na­nia arty­sty (arty­stów) o miło­ści, pięk­nie, dobrze i praw­dzi­wo­ści tej figu­ry kobie­cej, a przy tym sta­wia się fun­da­men­tal­ne pyta­nia o kon­dy­cję kobie­ty w spo­łe­czeń­stwie koń­ca XV wie­ku. Naj­szla­chet­niej­sze, mod­ne ubra­nie Maryi z epo­ki, wska­zu­je wprost na prze­świad­cze­nie o nr 1. w histo­rii zaj­mo­wa­nym i zare­zer­wo­wa­nym dla tej Kobie­ty wśród ludzi współ­cze­snych Stwoszowi.

Oprócz Maryi, w koście­le Mariac­kim media­ty­zu­je się na spo­sób arty­stycz­ny inne kobie­ce wize­run­ki, któ­re rów­nież odgry­wa­ją new­ral­gicz­ną rolę w nar­ra­cji o sacrum wokół oso­by-wyda­rze­nia Maryi i Jezu­sa. I tak świę­ta Anna, mat­ka Maryi, jest przed­sta­wio­na jako obraz mądro­ści, sym­bo­li­zu­jąc jed­no­cze­śnie kon­ty­nu­ację tra­dy­cji i war­to­ści, któ­re prze­ka­zy­wa­ne są z poko­le­nia na poko­le­nie. W samym kon­tek­ście sztu­ki, postać Anny – bab­ci Jezu­sa – wzbo­ga­ca nar­ra­cję o kolej­ne kobie­ce doświad­cze­nie w macie­rzyń­stwie, w rela­cji mię­dzy mat­ką-cór­ką-wnu­kiem. Św. Anna wystę­pu­je w nar­ra­cjach kościo­ła czte­ro­krot­nie: trzy razy w ołta­rzu głów­nym i raz w nawie pół­noc­nej w ołta­rzu św. Anny Samo­trzeć – w obra­zie na desce pre­zen­tu­ją­cym w har­mo­nii całą Świę­tą i trzy­po­ko­le­nio­wą Rodzinę.

Świę­ta Maria Mag­da­le­na, uka­zy­wa­na kil­ka razy w ołta­rzu wiel­kim oraz ponad­to w obra­zie Gio­van­nie­go Bat­ti­sty Pit­to­nie­go z jej roz­po­zna­wal­nym legen­da­rium, odzwier­cie­dla histo­rię ewan­ge­licz­ną (krzy­żo­wą), ale tak­że tę legen­dar­ną pry­wat­ną aurę, wia­rę, nawró­ce­nie i odda­nie. Jej obec­ność w prze­strze­ni kościo­ła Mariac­kie­go przy­po­mi­na wyraź­nie o kobie­cie jako pierw­szym świad­ku zmar­twych­wsta­nia, co nada­je jej posta­ci szcze­gól­ną war­tość w kon­tek­ście teo­lo­gicz­nym. Maria Mag­da­le­na to sym­bol siły i prze­mia­ny. Sce­na sta­je się inspi­ra­cją dla arty­stów w związ­ku z pyta­niem o pierw­szeń­stwo kobie­ty w prze­ży­wa­nej wie­rze. Syl­wet­ki Maryi, Anny, Mag­da­le­ny zda­ją się ten temat nie­zwy­kle inten­syw­nie eks­plo­ro­wać. Na dal­szy plan scho­dzi nar­ra­cja o nie­do­sko­na­ło­ści, grzesz­no­ści ludz­kiej natu­ry (Mag­da­le­na). Na nie­co dal­szy plan scho­dzą rów­nież prze­ży­cia inne, prócz ich wię­zi oso­bi­ste, w tym wyróż­nio­ne rela­cje per­so­nal­ne z Jezusem.

Wize­run­ki Maryi, Anny, Mag­da­le­ny w koście­le Mariac­kim kon­cen­tru­ją się wokół posta­ci Jezu­sa Chry­stu­sa, Syna Czło­wie­cze­go i Boże­go w sen­sie war­to­ści miło­ści rozu­mia­nej sze­ro­ko i jed­no­cze­śnie jako łaciń­skie cari­tas, amor, dilec­tio, grec­kie ἀγάπη (aga­pe), czy­li pra­gnie­nie dobra oraz pod­sta­wo­we źró­dło szczę­ścia-świę­to­ści-ima­go Dei każ­de­go czło­wie­ka. Miłość wza­jem­na jest kwin­te­sen­cją wię­zi tych posta­ci i spo­iwem inter­pre­ta­cyj­nym dla arty­stów. Linia wię­zi prze­bie­ga nie tyl­ko meta­fi­zycz­nie, ducho­wo, ale wręcz fizycz­nie, uczu­cio­wo, rodzin­nie, bio­lo­gicz­nie. Mowa cia­ła uchwy­co­nych posta­ci poświad­cza wię­cej niż nar­ra­cje biblij­ne i legen­dar­ne, z któ­rych wywo­dzą się przed­sta­wie­nia. I tak Pan­na np. Mary­ja Ostro­bram­ska z kapli­cy św. Walen­te­go to Kobie­ta w sta­nie bło­go­sła­wio­nym, z Dzie­ciąt­kiem w łonie, któ­ra odsy­ła do Wil­na, gdzie „w Ostrej świe­ci Bra­mie”. W kapli­cy Lore­to znaj­du­je się naj­star­sza mariac­ka iko­na z XV wie­ku w wer­sji Hode­ge­trii kra­kow­skiej, gdzie Mary­ja trzy­ma wpa­trzo­ne­go w nią Jezu­ska na swo­ich rękach, co odzwier­cie­dla impo­nu­ją­cą bli­skość i mło­dość dobrej mamy. Jest to zatem obraz-wyraz jed­no­ści, w któ­rej miłość mat­czy­na wypeł­nia cał­ko­wi­tą rela­cję z boskim Dziec­kiem. Ta intym­ność wię­zi bije natu­ral­nie z wie­lu ikon oraz wize­run­ków maryj­nych — wyzna­cza odwie­dza­ją­cym chry­sto­cen­trycz­ne powo­ła­nie czło­wie­ka. W obej­ściu mariac­kim w ogó­le funk­cjo­nu­je tuzin przed­sta­wień iko­no­gra­ficz­nych Maryi ponad te już cyto­wa­ne – ołta­rzo­we oraz tych z witra­ży, epi­ta­fiów, stal­li w prezbiterium.

War­to rów­nież zwró­cić w tym kon­tek­ście uwa­gę na nie­du­ży obraz Mat­ki Bożej Bole­snej w nawie połu­dnio­wej. W kon­tek­ście całe­go ołta­rza to samo­tłu­ma­czą­cy się obraz tra­ge­dii macie­rzyń­stwa doświad­czo­ne­go śmier­cią Syna jedy­ne­go. Mary­ja umiesz­czo­na pod wyśmie­ni­tym rzeź­biar­sko kru­cy­fik­sem fun­da­cji Hen­ry­ka Slac­ke­ra prze­ko­nu­je do sie­bie obser­wa­to­ra intym­ną poety­ką. Ten maryj­ny póź­niej­szy doda­tek do arcy­dzie­ła Wita Stwo­sza wypeł­nia tak wier­nym, jak gościom tre­ści medios­fe­ry tej czę­ści świą­ty­ni. Mary­ja z mie­czem prze­szy­wa­ją­cym ser­ce, sym­bo­li­zu­ją­cym ból i cier­pie­nie zwią­za­ne z męką Syna, wyzna­cza medy­ta­cję nie tyl­ko mat­czy­nej miło­ści do koń­ca, ale tak­że jej ofiar­no­ści powią­za­nej z biblij­ny­mi pery­ko­pa­mi doty­czą­cy­mi męki krzy­żo­wej. Kon­tekst jero­zo­lim­ski (geo­gra­ficz­ny) tej mariac­kiej Gol­go­ty dopeł­nia peł­ne spek­trum emo­cjo­nal­ne rela­cji mię­dzy Mary­ją a Jezusem.

Ale potrze­ba jesz­cze wska­zać inne cyta­ty kobie­co­ści mariac­kiej. Są wśród nich inne świę­te „mariac­kie”, takie jak choć­by Apo­lo­nia, Cecy­lia, Zofia Cze­ska czy Pra­mat­ka Ewa. Dopeł­nia­ją one nar­ra­cję kobie­cą w koście­le Notre Dame de Cra­co­vie. Świę­ta Apo­lo­nia, męczen­ni­ca, patron­ka sto­ma­to­lo­gów, któ­rej wize­run­ki czę­sto łączą się z moty­wem cia­ła i cier­pie­nia, sym­bo­li­zu­je wytrwa­łość i nie­złom­ność w obli­czu cier­pie­nia. Świę­ta Cecy­lia, jako patron­ka muzy­ki, wpro­wa­dza kobie­cość na naj­wyż­szy poziom w sfe­rze kul­tu­ry i sztu­ki, a jej obec­ność uka­zu­je waż­ność kobiet w życiu — nie tyl­ko w kon­tek­ście ducho­wym, ale i arty­stycz­nym. Bł. Zofia to para­fian­ka mariac­ka, mądra na polu edu­ka­cyj­nym mło­dych dziew­cząt i kobiet. Pra­mat­ka Ewa z ołta­rza wiel­kie­go to znów kon­tekst chry­sto­lo­gicz­ny i inny, escha­to­lo­gicz­ny. Ona była pierw­szą, któ­rą dotknę­ło spo­śród kobiet orę­dzie zba­wie­nia w tabli­cy ołta­rzo­wej Zstą­pie­nia Jezu­sa do Otchła­ni. Wszyst­kie te kobie­ce posta­ci, obec­ne w obec­nej iko­no­gra­fii kościo­ła, two­rzą zło­żo­ną i boga­tą impre­sją nar­ra­cję, któ­ra nie ogra­ni­cza się – co war­te pod­kre­śle­nia – jedy­nie do roli mat­ki czy żony, ale obej­mu­je całe uni­ver­sum wymia­rów ducho­wych i spo­łecz­nych. Pod­kre­śla to choć­by – aby powró­cić do głów­nej osi nar­ra­cji kobie­cych — zadzi­wia­ją­ca kwa­te­ra ołta­rzo­wa Naro­dzin NMP: sala poro­do­wa, w któ­rej przy­cho­dzi na świat mała Maryj­ka w oto­cze­niu krzą­ta­ją­cych się bez­i­mien­nych położ­nych oraz swo­jej mamy Anny. Potrze­ba może jesz­cze wspo­mnieć o daw­nym wypo­sa­ża­niu prze­su­nię­tym do skarb­ca po baro­ki­za­cji kościo­ła i wymie­nić w tym kon­tek­ście choć­by cykl św. Kata­rzy­ny Alek­san­dryj­skiej, męczen­ni­cy. Auto­rem dzie­ła był Hans von Kulm­bach, a jego pre­zen­ta­cja kobie­ty – męczen­ni­cy z 1514–1515 roku fascy­nu­je lek­ko­ścią. Pod wpły­wem sztu­ki wło­skiej i połu­dnio­wo­nie­miec­kiej, wyra­ża­jąc zachwyt nad nie­okieł­zna­ną przy­ro­dą, któ­ra jest tłem dla ludz­kie­go dra­ma­tu kobie­ty ujmo­wa­ne­go w prze­ko­nu­ją­co odda­nych skró­tach per­spek­ty­wicz­nych obra­zy pro­mie­niu­ją fine­zją i sub­tel­no­ścią kobie­cej pre­zen­ta­cji wcze­sne­go renesansu.

Do tych pre­zen­ta­cji kobie­cych z wnę­trza kościo­ła, nale­ży dodać par exel­len­ce zewnętrz­ne obja­wy kobie­co­ści: św. Bar­ba­rę (z kościo­ła na nie­gdy­siej­szym cmen­ta­rzu Mariac­kim), św. Jadwi­gę Kró­lo­wą i św. Fau­sty­nę z rzeź­by w zaśle­pio­nym wschod­nim oknie gotyc­kim nawy połu­dnio­wej Cze­sła­wa Dźwi­ga­ja oraz sław­ny obraz MB Łaska­wej ze Strza­ła­mi, strze­gą­cej Kra­ko­wa od wsze­la­kich zaraz, umie­szo­ny nad latar­nią na połu­dnio­wym murze kościel­ne­go budyn­ku od stro­ny ul. Flo­riań­skiej. Ta repre­zen­ta­cja jest cyta­tem z umiesz­czo­ne­go na małym ołta­rzu w pre­zbi­te­rium podob­ne­go wize­run­ku maryj­ne­go. Prze­ka­zem kobie­co­ści w duchu histo­rio­zo­ficz­nym i pro patrio­tycz­nym jest rów­nież postać kobie­ty (z tabli­cy umiesz­czo­nej na zachod­niej fasa­dzie kościel­nej nawy pół­noc­nej, tuz obok wej­ścia na Hej­na­li­cę. Tabli­ca-pła­sko­rzeź­ba z roku 1883 jest apo­te­ozą zwy­cię­stwa kró­la Jana III Sobie­skie­go pod Wied­niem na wspię­tym, zwró­co­nym w lewo ruma­ku. Odzia­ny jest w kara­ce­no­wą zbro­ję i szy­szak z stru­si­mi pió­ra­mi, z sza­blą w pra­wej ręce i zakoń­czo­nym krzy­żem drzew­cem sztan­da­ru z orłem w lewej ręce. Pod kopy­ta­mi konia z lewej stro­ny roz­po­znać moż­na co praw­da postać powa­lo­ne­go, zwią­za­ne­go Tur­czy­na, lecz na pierw­szym pla­nie, z pra­wej sie­dzi sym­bo­licz­na postać kobie­ca w róża­nym wień­cu, roz­wi­ja­ją­ca wstę­gę z łaciń­ską inskryp­cją słów przy­pi­sy­wa­nych pol­skie­mu kró­lo­wi: „Veni, vidi, et Deus vicit” Nie umie­my przy­pi­sać jej jed­no­znacz­nie imie­nia. Jed­nak może być to ale­go­ria rzym­skiej Vic­to­rii, bogi­ni zwy­cię­stwa i chwa­ły, per­so­ni­fi­ka­cji zwy­cię­stwa mają­cej w antycz­nych cza­sach świą­ty­nię na Pala­ty­nie. To dzie­ło pro­jek­tu zwią­za­ne­go życio­wo z War­sza­wą Piu­sa Weloń­skie­go słusz­nie okre­śla­ne jest apo­te­ozą kobie­co­ści Kra­ko­wa koń­ca XIX wieku.

Sztu­ka w Mariac­kim sta­je się narzę­dziem do repre­zen­ta­cji kobie­co­ści w jej peł­nym spek­trum, wyko­rzy­stu­jąc iko­no­gra­fię, kolo­ry­sty­kę i kom­po­zy­cję, aby oddać emo­cje zwią­za­ne z każ­dą z przed­sta­wio­nych świę­tych kobiet. Nar­ra­cje pre­zen­tu­ją pro­ces media­ty­za­cji wokół Maryi i innych kobiet. Sta­ją się tek­sta­mi kul­tu­ry i medium do eks­plo­ra­cji i zro­zu­mie­nia roli kobiet w spo­łe­czeń­stwie, a tak­że ich wpły­wu na roz­po­zna­nie poję­cia chri­stia­ni­tas w jego aspek­cie afir­ma­tyw­nym dla kobie­co­ści. To wła­śnie te wize­run­ki, zako­rze­nio­ne w histo­rii, sta­ją się inspi­ra­cją dla współ­cze­snych inter­pre­ta­cji roli kobie­ty w Koście­le i poza nim, budu­jąc mosty mię­dzy prze­szło­ścią a teraźniejszością.

Pod­su­mo­wu­jąc, nar­ra­cja wokół wize­run­ków kobiet w koście­le Mariac­kim, w szcze­gól­no­ści w ołta­rzu Wita Stwo­sza, uka­zu­je wie­lo­war­stwo­wość posta­ci kobie­cych w tra­dy­cji chrze­ści­jań­skiej. Media­tycz­na Pan­na Mary­ja jako cen­tral­na figu­ra nar­ra­cji i inne świę­te, takie jak Anna, Maria Mag­da­le­na, Apo­lo­nia i Cecy­lia, two­rzą zło­żo­ną mozai­kę, któ­ra wyróż­nia się zarów­no ducho­wą głę­bią, jak i spo­łecz­nym oddźwię­kiem do dziś. To owo­cu­je choć­by w pro­ce­sie gro­ma­dze­nia środ­ków na kon­ser­wa­cję tych dzieł sztu­ki. Te iko­ny — komu­ni­ka­cyj­ne zapo­śred­ni­cze­nia — nie tyl­ko odda­ją hołd kobie­co­ści, ale tak­że zachę­ca­ją do prze­my­śle­nia i defi­nio­wa­nia ról, jakie świę­te kobie­ty peł­nią we wspól­no­cie wia­ry ludzi miesz­ka­ją­cych przez poko­le­nia w sto­łecz­no-kró­lew­skim mieście.

Wiel­ki miło­śnik Kra­ko­wa i histo­ryk sztu­ki Michał Rożek stwier­dził nie­gdyś, że kościół Mariac­ki jest orga­ni­zmem żywym, dla­te­go nie godzi się pre­zen­to­wać jego dzie­dzic­twa w prze­strze­niach wysta­wien­ni­czych peł­nych muze­aliów bez kon­tek­stu: „Kościół Mariac­ki jest żywym pomni­kiem, gdzie każ­dy ołtarz, filar, a nawet bruk przed kościo­łem mówi o histo­rii i nie­ro­ze­rwal­nym związ­ku kościo­ła z miesz­kań­ca­mi Pol­ski”. Dla­te­go bada­jąc kon­tekst komu­ni­ka­cyj­ny doty­czą­cy kobiet i ich repre­zen­ta­cji media­tycz­nej wokół kościo­ła Mariac­kie­go w Kra­ko­wie nie spo­sób sta­wiać kro­pek. Potrze­ba podej­mo­wa­nia tema­tu wyda­je się oczy­wi­sta. To miej­sce o wyjąt­ko­wym zna­cze­niu kul­tu­ro­wym dla dzie­dzic­twa sta­ło się nie tyl­ko sym­bo­lem Kra­ko­wa, ale i wehi­ku­łem pro­mo­cji kobie­co­ści w szczególności.